شپش و علائم ابتلا به آن

متاسفانه در سال های اخير شپش سر شايع شده است، و این موضوع ما را بر آن داشت به طور مفصل به بررسی شپش و خصوصیات آن ، نشانه ها و علائم ابتلا به شپش ، راههای انتقال ،پیشگیری و مبارزه اطلاعات کاملی را در حد توانمان در اختیار شما خوبان قرار دهیم . از آنجایی که گنجاندن کلیه اطلاعات در قالب یک مطلب باعث طولانی شدن مطلب می شد لذا برای احترام به شما عزیزان برای اینکه هم اطلاعات مفیدی به شما ارائه کرده باشیم و هم خواندن مطالب خسته کننده نباشد لذا طی چند مطلب این مبحث را با شما به اشتراک خواهیم گذاشت که امیدواریم مفید واقع شود. در این مقاله به معرفی کامل شپش می پردازیم و علائم ابتلا به آن را مرور می کنیم . پس در صورت تمایل لطفا با ما همراه شوید.

هر ساله با فرا رسیدن فصل پاییز و بازگشایی مدارس، در تمام مناطق ایران از شهرهای بزرگ گرفته تا روستاهای کوچک و از مناطق بالای شهر گرفته تا مناطق پایین شهر، با شیوع و همه گیری شپش مواجه می شویم. چون بچه ها در تابستان و اوقات فراغتشان بازیهای دسته جمعی می کنند، ارتباط فيزيکي مستقيم با هم دارند ،به مسافرت می روند، معمولاً وسايلشان را به صورت اشتراکي استفاده مي‌کنند و …. این موارد ممکن است آنها را در معرض ابتلا به شپش سر قرار دهد. با مواجه شدن یکی از اعضای خانواده با شپش خطر برای دیگر افراد خانواده بسیار بالا می رود و به سادگی به یک معضل بزرگ در خانواده تبدیل می شود. متاسفانه مشکلی که می تواند به سادگی حل شود به معضلی تبدیل می شود که اغلب خانواده ها به خصوص قشری که از نظر اقتصادی و اجتماعی متوسط یا بالاتر هستند، اصلا احتمال مواجهه با آن را در نظر نمی گیرند و این طور تصور می کنند که شپش مختص خانواده ها و کودکان بی بضاعتی است که دسترسی کافی به امکانات بهداشتی ندارند. همین تصور اشتباه باعث شیوع بسیار زیاد شپش میان کودکان اعیان نشین در سالهای اخیر شده است ، اگر چه به طور معمول شپش در جوامع فقير و متراكم شايع‌تر است، ولي در شرايط همه‌گيري كليه طبقات اجتماعي و اقتصادي جامعه را فرا مي‌گيرد همچنین در جوامع چندنژادي مشاهده شده كه شپش سر در سفيدپوستان شايع‌تر از سياه‌پوستان است.
از نظر شدت و شيوع آلودگي به انواع شپش، عواملي چون سن، جنس، نژاد، وضعيت اقتصادي و اجتماعي موثر شناخته شده‌اند. آلودگي در تمام گروه‌هاي سني ديده مي‌شود ولي شپش سر در كودكان (سنين مدارس ابتدايي) به دلایلی که گفته شد، همچنین به دلیل ضعیف بودن عملکرد غدد چربی در مهار رشد شپش ها، این بیماری شایع تر است.

شپش که يك انگل خارجي اجباری انسان محسوب مي‌شود حشره‌ای است کوچک، به رنگ سفيد مايل به خاكستري ، بدون بال داراي دهاني مخصوص مكيدن خون، دو شاخك و سه جفت پاي كوتاه، دارای بدن سه قسمتی که از سه بخش سر، سینه و شکم تشکیل شده است؛ سر دارای شاخک ۵ قسمتی، یک جفت چشم و قطعات دهانی مکنده است. در قفسه سینه سه جفت پا وجود دارد که هر پا از ۵ قسمت تشکیل شده است و در انتها مجهز به یک ناخن بلند جهت چسبیدن به موهای سر و بدن انسان هستند و هریک از بندهای سینه مجهز به یک جفت سوراخ تنفسی می‌باشد.

شکم شپش‌ها از هفت بند تشکیل شده است که بند آخر مجهز به ضمائم تناسلی است؛ در ناحیه شکم نیز هر بند آن یک جفت سوراخ تنفسی جهت تنفس حشره دارد شپش‌ها از نظر مکان زندگی به ۳ گروه تقسیم می‌شوند؛ شپش‌هایی که روی سر لانه‌گزینی می‌کنند. شپش‌ بدن که زیر بغل و روی تنه زندگی می‌کنند و شپش عانه که در ناحیه تناسلی لانه‌گزینی می‌کند. فعالیت همه این شپش‌ها مشابه است ولی شپش عانه از نظر اندازه، ریزتر است. شپش سر به طور عمده در کودکان و شپش عانه و بدن عمدتا در بزرگسالان دیده می‌شود. هر سه نوع شپش انسان(سر، بدن و عانه) در مناطق معتدل و گرمسیر یافت می‌شوند ،خونخواری می‌کنند و به هنگام راه رفتن در روی انسان منجر به تحریک پوست و ایجاد خارش می‌شوند. متوسط چرخه تکامل شپش سر و بدن ۱۸و شپش عانه ۱۵ روز است.

شپش عانه (فتيروس پوبيس)،که به رنگ سفید خاکستری است در ناحیه تناسلی مشاهده می شود و از راه جنسی منتقل می شود.آنها اغلب روی موهای ناحیه زهار یافت می شوند و در پایه موهای این ناحیه تخم می گذارند که در آلودگی های شدید به نواحی پرموی دیگر بدن مثل قفسه سینه، زیر بغل، ران، ابرو، مژه و ریش و سبیل منتشر می شوند. در بچه ها شپش عانه در پلکها و مژه ها نيز يافت شده است که ممکن است از بزرگسالان آلوده، به آنها سرایت کرده باشد. خارش غیر قابل تحمل در ناحیه عانه و وجود لکه های آبی رنگ از نشانه های اختصاصی آلودگی به شپش عانه است. شپش عانه بیماری خاصی را منتقل نمی‌کند.

شپش بدن ( پديكولوس هومانوس كورپوريس )، در افراد بی خانمان که مدت ۸-۹ حمام نرفته باشند ، مشاهده می شود. در لباسهای انسان به ویژه لباسهای زیر همچنین در درز و شکاف لباسها و جاهایی که بتواند خود را به راحتی مخفی نماید و بیشتر در قسمت‌هایی که لباس با بدن تماس دارد، زیر و کنار ناحیه کمربند، مچ دست و پا زندگی می‌کند. شپش تن توانایی انتقال بعضی از بیماری ها مثل تب راجعه، تیفوس و تب خندق را دارد.

شپش تن و سر اختلافات جزیی دارند و به طور کلی شپش سر از نظر اندازه کوچک‌تر، از نظر رنگ تیره‌تر و از نظر پوشش مقاوم‌تر است و شکاف‌های انتهای بدن آن عمیق‌تر است. در آلودگی‌های شدید، شپش سر بر روی بدن دیده می‌شوند ولی هیچ‌گاه شپش تن برروی سر دیده نمی‌شود.

و اما شپش سر ( پديكولوس هومانوس كاپيتيس)، که موضوع اصلی بحث ماست. این نوع شپش بر روی سر، یافت می شود و می تواند سفید،قهوه ای یا خاکستری باشد. سر اين شپش مخروطي و داراي دو چشم ساده و برجسته است و روزانه چندین بار از خون انسان استفاده می کند . شپش‌ها تنها از خون انسان تغذیه می کنند. شپش ها نمی توانند بپرند پس نمی توانند بدون تماس از روی سر یک فرد روی سر دیگری بپرند اما می توانند در صورت تماس به سرعت حرکت کنند و به سر دیگری منتقل شوند. شپش‌ها ممکن است قابل‌مشاهده باشند اما پیدا کردن آن‌ها مشکل است چون کوچک هستند، از نور می‌گریزند و به‌سرعت جابه‌جا می‌شود.
شپش سر ناقل بیماری نمی‌باشد ولی به علت ایجاد خارش در پوست سر (به دلیل خونخواری و ترشح مواد ضد انعقاد خون) باعث می‌گردد که فرد محل گزش حشره را با ناخن خارش دهد که در نتیجه باعث زخم شدن پوست شده و رشد باکتری استافیلوکوک اورئوس را باعث خواهد شد. باکتری پوست را زخم کرده و بیماری زرد زخم را به وجود خواهد آورد این حشره نمی تواند مدت زیادی بدون تماس با پوست بدن زنده بماند و فقط از طریق تماس مستقیم منتقل می شود. شپش سر در ناحیه های گرم و مرطوب سر مانند ناحیه پشت گردن و کناره‌های گوش بیشتر رشد می کند .

شپش ها نسبت به گرسنگی مقاوم نیستند. واکنش شپش‌ها نسبت به دمای بدن بسیار متفاوت است بهترین دما برای شپش حدود ۲۹ تا ۳۰ درجه سانتیگراد است .

شپش سر از راه تخم تولید مثل می‌کند. تخمگذاری شپش ها تا آخر عمرشان ادامه پیدا می کند. شپش ماده،تخم ها را با ماده چسبناک پروتئینی به ساقه مو و نزدیک به پوست سر که دما و رطوبت مناسب را داراست می‌چسباند. شپش سر دارای چرخه زندگی ناقص است و سه مرحله تخم، نمف و بالغ در سیکل زندگی آنها دیده می‌شود.اندازه تخم ۵/۰ تا ۲ میلی‌متر، نمف ۲-۱ میلی‌متر و بالغ ۳-۲ میلی‌متر می باشد .

تخم :تخم شپش به رنگ سفید و کوچک است و نیت (Nit) یا (رِشک) نامیده می‌شود. تخم‌مرغی‌ شکل‌ است‌ که‌ در یک‌ انتها مسطح‌ و گود و در انتهای‌ دیگر نقطه‌ای ‌می‌باشد و به اندازه ته سنجاق است و حدود ۵/۰ میلیمتر به ریشه مو به طور مایل و در یک سمت مو می چسبد. در یک طرف تخم ،درپوش یا اپرکولوم (Operculum) وجود دارد که دارای منافذ ریزی است که رسیدن هوا به نمف را ممکن می‌سازند. همچنین نمف از طریق این درپوش خارج می‌شود.

اغلب آنچه که در بیمار مبتلا مشخص است تخم شپش (Nit) می باشد . دیدن رشد و نمو رشک‌ها ممکن است مشکل باشد چون بسیار ریزند و برای اینکه با رنگ مو هماهنگ شوند استتار می‌شوند. محل قرارگیری آنها نزدیک پوست سر است زیرا این تخم‌ها برای بقای خود به گرمای پوست نیاز دارند. البته در مکان‌های خیلی گرم و مرطوب ممکن است تخم ها نزدیک نوک موی سر هم مشاهده شوند. تخم ها عمدتا در گیجگاهها، بالای گوش ها و پشت گردن به ساقه مو می‌چسبند و پیدا کردن آن‌ها در این مناطق راحت‌تر است. گاهی تعداد این تخم ها آنقدر زیاد است که مانند سفیدی مو بروز می کند. غیر از تخم شپش در موارد آلودگی شدیدتر خود شپش نیز در روی موها مشهود است.

تخم ها به دلیل اندازه کوچکی که دارند به سختی دیده می شوند . ممکن است پیدا کردن تخم‌های خالی راحت‌تر باشد چون رنگشان روشن‌تر است و از پوست سر دورترند. بااین‌حال، وجود تخم شپش ضرورتاً حاکی از آلودگی جدی نیست.

این تخم ها به راحتی با شوره و ذرات پوسته سر و همچنین پوسته های سیلندری دور مو که اغلب رسوب تافت و نرم کننده های مو می باشند اشتباه می شود. برای افتراق این تخمها با شوره و ذرات پوسته سر لازم است به این نکته توجه داشته باشید که تخم شپش به یک سمت مو در نزدیکی ریشه مو به طور مایل می چسبد و جدا کردن آن از موی سر با دست خیلی سخت است.به هر حال برای پیدا کردن تخم شپش می بایست با حوصله تمام از یک گیجگاه به طرف مقابل ، منطقه به منطقه مو را گشت و بهتر است این کار زیر نور مناسب انجام شده و البته استفاده از یک ذره بین هم می تواند کمک کننده باشد. برای جدا کردن آن ها از مو استفاده از ناخن ها ضروری بوده ،چون به راحتی جدا نمی شوند. ضمنا این دقت را هم باید معطوف داشت که نزدیکی زیاد سر به فرد مورد معاینه ، می تواند باعث منتقل شدن شپش به سر فرد معاینه کننده شود.

همجنین برای جدا کردن رشک­ها، استفاده از شانه­های دندانه ریز ترجیحا چوبی کمک کننده است. برای کسب نتیجه بهتر بایستی از نخ اصلاح که به طور یک درمیان از دندانه­های شانه رد می­شود، استفاده شود.

تخمها ۵ تا ۱۰ روز بعد بسته به درجه حرارت محیط باز می‌شوند. اگر فاصله تخم شپش تا کف سر بیشتر از ۲-۳ سانت باشد یعنی شپش غیر فعال و اگر این فاصله کم تر از ۲ سانت باشد فعال است. تخم شپش که با ریشه مو فاصله دارد زنده نیست.

اگر به هر دلیلی تخم شپش تا یک ماه باز نشود هرگز باز نمی‌شود که این امر در مبارزه با شپش اهمیت دارد.

نمف: موجود خارج شده از تخم، نوزاد شپش یا نمف نامیده می‌شود که شبیه بالغ بوده، با این تفاوت که دستگاه تناسلی آن رشد نیافته است.نمف ها به رنگ سفید شیری هستند. رشد نمف دارای ۳ مرحله ‌است و در هر مرحله باید خونخواری کند تا تبدیل به بالغ شود. این مرحله بر حسب درجه حرارت بین ۷تا ۱۳روز طول می‌کشد. به محض اینکه نمف خارج شد باید خونخواری کند . نمف تنها برای ۲۴ ساعت بدون تغذیه کردن زنده می‌ماند.

شپش بالغ :شپش بالغ حدوداً به اندازه يك تخم كنجد است، شش پا دارد و رنگ آن قهوه اي مايل به زرد تا سفيد مايل به خاكستري است. در افراد با موهاي تيره، شپش هاي بالغ تيره تر هستند. شپش های ماده معمولاً از نرها بزرگ تر هستند. شپش بالغ مي تواند در حدود ۴ تا ۶ هفته روي سر يك فرد زندگي كند. ، روزانه ۴تا ۸ تخم می گذارد . تصور کنید حتی اگر فقط یک شپش به طریقی به سر شما راه پیدا کند، بعد از چند هفته چه اتفاقی برای سرتان می افتد! براي زنده ماندن، شپش بالغ نياز به تغذيه از خون دارد و اگر در مدت ۲۴ ساعت غذا (یا همان خون) به آن نرسد، از بین می رود .شپش بالغ برای تخم ریزی و تکثیر باید روزی دو بار از خون انسان تغذیه کند.

*در صورتي كه شپش از روي سر فرد پايين بيفتد ظرف دو روز مي ميرد.شپش‌هایی كه خودشان از موها می‌افتند، اغلب آنهایی هستند كه زمان مرگشان فرا رسیده است.

نشانه ها و علائم ابتلا به شپش سر:

آگاهي از علائم و نشانه هاي اين بيماري ، گامي مثبت در جهت کنترل بيماري محسوب مي شود . معمولاً از زمانی که شخص به شپش سر آلوده می‌شود تا زمان بروز علائم ۲ تا شش هفته طول می‌کشد.حتی ممکن است فرد به این عارضه مبتلا شده ولی هیچ علامتی نداشته باشد.

اولین علائم بالینی در سر، موقعی اتفاق می افتد كه شپش شروع به حركت می كند كه معمولاً از حاشیه دو طرف سر شروع می شود و بعد به طرف مركز سر گسترش می یابد. در این هنگام بیمار احساس خارش در سر می كند. به تدریج خارش سر افزایش یافته و در سر خراشیدگی با ناخن پیش می آید. گاهی در موارد پیشرفته غدد لنفاوی اطراف سر در ناحیه گردن برجسته می شود.

به‌دنبال خاراندن پوست ممکن است زخم‌هایی هم روی آن ایجاد شود. زخم‌های حاصل از خارش جای گزش شپش می‌توانند توسط باکتری‌های روی پوست عفونی شوند. اگرچه این موضوع خیلی رایج نیست اما اگر پوست سرتان قرمز، ملتهب و دردناک شده است یا غدد لنفاوی‌تان حساس شده‌اند در اسرع وقت به پزشک مراجعه کنید. اینها از علائم عفونت‌های پوستی هستند.

وقتی شما به این مشکل گرفتار شدید از شخصی بخواهید که با دقت موهای شما را نگاه کند مخصوصا قسمت پشت سر وکنار گوش ها را زیرا اغلب شپش ها از این نقاط برای تخم گذاری استفاده می کنند .

نکته بعدی پیدا شدن تخم های سفید در بین موها می باشد .فرق بین تخم شپش با شوره سر در این است که شوره با تکانی که به مو داده می شود از مو جدا می شود و بر روی زمین می افتد اما تخم شپش حالت چسبناک دارد و باید با ناخن از مو کشیده شود .

اگر شما هر کدام از این دو حالت را داشتید شما دچار شپش سر شده اید و باید برای درمان آن اقدام کنید.

چگونگی تشخیص آلودگی جدی به شپش سر:

استاندارد طلایی برای تشخیص آلودگی جدی به شپش سر، شناسایی شفیره بالغ است.پزشک با دقت موی فرد آلوده را را با یک شانه دندانه‌دار ظریف (شانه رشک) از پوست سر تا انتهای مو شانه می‌زند. اگر شپش زنده‌ای پیدا نشد، احتمالاً کل آزمایش را برای بار دوم تکرار می‌کند و برای پیدا کردن شفیره از یک چراغ مخصوص به نام چراغ وود (چراغ تشخیص پوست) که باعث می‌شود رشک‌ها متمایل به آبی به نظر برسند استفاده می‌کند؛ اما چنانچه موهای خود را در منزل بررسی کردید پیش بند یا پارچه سفید پهن کنید سپس موهای خود را بررسی کنید در صورت شک به آلودگی می توانید شپش‌ها و رشک‌های افتاده در روی پیش بند یا چسبیده به پارچه سفید را جهت شناسایی به یک حشره شناس در مراکز بهداشتی ـ درمانی نشان دهید. اگر هیچ شپش زنده‌ای پیدا نشد، احتمالاً از آلودگی قبلی به‌جامانده‌اند و دلیلی بر آلودگی جدی نیستند.

اغلب اوقات، شپش ها با درمان مناسب کشته می شوند. با این حال اگر شما نتوانید منبع آلوده شدن خود را پیدا و برطرف نمایید، دوباره دچار شپش می شوید. در مطالب آتی به روش های انتقال و درمان شپش می پردازیم.

گرد آوری و تنظیم: https://rangvarang.com