نگاهی به تاریخچه شهر اصفهان | تاریخچه اصفهان

اگر می خواهید درباره ی شهر  اصفهان و تاریخچه این شهر زیبا بیشتر بدانید با رنگ وارنگ همراه شوید. شهر اصفهان، مرکز استان اصفهان و در فرهنگ ایرانی به «نصف جهان» مشهور شده ‌است. به لحاظ جمعیت بعد از تهران و مشهد سومین شهر بزرگ ایران می‌باشد. اصفهان در منطقه‌ای نیمه‌کویری در مرکز ایران و در کنار رودخانهٔ زاینده ‌رود قرار گرفته، و از مراکز گردشگری، فرهنگی و اقتصادی ایران است. شهر اصفهان از دیرباز از مهمترین مراکز شهر نشینی در فلات ایران بوده‌ است و بناهای تاریخی متعددی در شهر وجود دارد که تعدادی از آنها به عنوان میراث تاریخی در یونسکو به ثبت رسیده است.

تاریخ شهر اصفهان

شهر تاریخی اصفهان ، يکي از قدیمی ترین  شهرهاي ايران است که از ديرباز تا به حال به زندگي خود ادامه داده است. هر گاه از تاریخ شهر اصفهان  سخن به میان می آید نشان می دهد که سرگذشت آن تا اعماق اساطیر و افسانه ها ریشه دارد تاریخ این شهر از یك سو به سلیمان و نوح متصل و از سوی دیگر پایگاه نهضت كاوه آهنگر بر علیه ضحاك خونخوار معرفی می گردد. اهمیت اصفهان به اندازه ای است كه در اكثر دایرةالمعارف های بزرگ جهان مدخلی به آن اختصاص یافته و سفرنامه هایی از محاسن وشكوه ظاهری و باطنی آن از پژوهندگانی چون تاورنیه ، شاردن و… به نگارش درآمده و مظاهر تمدن آن همانند سبك معماری ، مكتب فلسفی و منهج فقهی آن چشمگیر است.

دایرةالمعارف بستانی تاریخ اصفهان را از قرن سوم پیش از میلاد مسیح ذكر كرده است ولی دكتر لطف الله هنرفر در مقدمه كتاب آشنایی با شهر تاریخی اصفهان نوشته است موجودیت تاریخی این شهر به هزاره سوم قبل از میلاد هم می رسد .

اسامی شهر اصفهان از قدیم تا به حال

آپادانا، آصف‌هان، اسباهان، اسبهان، اسپاتنا، اسپادنا، اسپاهان، آسپدان، اسپدانه، اسپهان، اسپینر، اسفاهان، اسفهان، نصف جهان، اصبهان، اصپدانه، اصفاهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، جی، دارالیهودی، رشورجی، سپاهان، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی و یهودیه از اسامی شهر اصفهان از قدیم تا به حال  سرشناس بوده ‌است.

بیشتر نویسندگان بر این باورند که چون این ناحیه پیش از اسلام، به ویژه در دوران ساسانیان، مرکز جمع شدن سپاه بود و سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند : کرمان، فارس، خوزستان، سیستان و… در این ناحیه جمع می شدند و به سوی محل نبرد حرکت می‌کردند، آنجا را اسپهان گفته، سپس عربی شده و به صورت ” اصفهان ” درآمده‌ است.

اصفهان قبل از اسلام

از اصفهان قبل از اسلام، یعنی حکومت مادها و دوره هخامنشیان و اشکانیان و تا حدودی ساسانیان آثار قابل توجهی برجای نمانده است و هر آنچه از عظمت و شکوه  این شهر در کتابهای گوناگون و بیشمار و نیز سفرنامه های متعدد جهانگردان و سیاحان نوشته و نشریافته است با تمّدن و فرهنگ اسلامی و به ویژه شیعی ارتباط تنگاتنگ دارد و در واقع پس از ظهور و بروز آئین اسلام است که ستاره شهر اصفهان طلوع کرده و آن را به کانون فرهنگ و ادب و علم و هنر تبدیل نموده است.

آنچه مسلم است، استقرار جلگه اصفهان در میان بیابانها و کوههای خشک مرکزی ایران از یک طرف و اهمیت و موقعیت ارتباطی خاص آن در مرکز فلات پهناور ایران ازطرف دیگر، تاریخ و سابقه شهر اصفهان  را به تاریخ و قدمت ایران مرتبط کرده است به طور کلی اصفهان بنا بر ملاحظات سياسي موقعيت جغرافيايي اوضاع طبيعي و وسعت خاک آن از هزاران سال پيش تاکنون چندين بار به پایتختي کشور انتخاب شده است .

دوراني که اصفهان رسماً پايتخت ايران بوده

مهمترين دوراني که اصفهان رسماً پايتخت ايران بوده عبارتند از:

الف ) دوره  اشکانيان (پایتخت ولیعهد)

ب ) دوره  ساسانيان (پایتخت ولیعهد )

ج  ) دوره ديلمیان

د  ) دوره سلجوقیان ( از کارهاي مهم اين دوره اقدام به اصلاح تقويم جلالي به همکاري عمر خيام )

ه ) دوره صفویان

والتر مينچ آلماني مي نویسد: اصفهان نه تنها در قلب ايران قرار دارد بلکه داراي کليه شرايطي است که براي يک پايتخت بزرگ لازم است. اردشیر بابکان بنیانگذار سلسله ساسانی اصفهان را به تصرف خود درآورد این شهر که محل فرمانروایی یکی از هفت خاندان بزرگ بود با ظهور اسلام درزمان خلیفه دوم به تصرف مسلمانان درآمد و پس از این که اصفهان اسلام را پذیرفت برای مدتی جی نامیده شد و در قرن چهارم هجری مرداویج بنیانگذار سلسله زیاری،  اصفهان را ضمیمه تصرفات خود کرد.رکن الدوله دیلمی دو محله مسلمان نشین شهرستان و یهودیه را به همدیگر ملحق نمود .

اصفهان در دوره آل بویه و سلجوقیان پایتخت بوده و آثاری که از دوره دیالمه وجود دارد مبین این مطلب است که در زمان این سلسله نیز اصفهان کاملا مورد توجه قرار گرفته بود. در دوره سلاجقه به ویژه در مدتی که خواجه نظام الملک وزیر دوتن از پادشاهان این دوره بود اصفهان بسیار ترقی کرد و بعد از فروپاشی سلاجقه و استقرار حکومت اتابکان در نقاط مختلف کشور دستخوش حملات گردید که قتل عام های دوران مغول و تیمور و همچنین جهانشاه قره قویونلو از این نمونه می باشد و پس از قتل عام تیمور شهر در موقعیت بسیار آشفته ای قرار گرفت.

شهر اصفهان – پایتخت صفویان

در سال ۱۰۰۰ هجری قمری به دستور شاه عباس اول پایتخت صفویان از قزوین به اصفهان انتقال یافت در این زمان جمعیت اصفهان به یک میلیون نفر رسید و به شدت ازنظر تجاری و فرهنگی ترقی نمود. شاه عباس با ساختن اصفهان و برپا نمودن ميدان نقش جهان به همه ثابت كرد كه ايران را حياتي دوباره آمده است.

بسياري از جهانگردان به اصفهان وارد و اين شهر را در كنار دو شهر لندن و پاريس قلمداد كردند. آوازه شهر اصفهان ، این شهر تاریخی  هم اينك نيز از مسجد شيخ لطف اله ، عمارت عالي قاپو، كاخ هشت بهشت، سردر قيصريه و دهها اثر ماندگار و شاهكار بشري به عينه در دسترس خلايق قرار دارد. با توجه به تاريخ درخشان تمدن اسلامي، علي الخصوص در اصفهان، اين شهر در سال ۱۳۸۴ به مدت يكسال به عنوان “پايتخت فرهنگي جهان اسلام” برگزيده شد. در دوران پس از سلسله صفویه نیز گرچه خصوصا در دوران قاجاریه دچار رکود گردید و حکام مستبدی نظیر ظل السلطان در خرابی و ویرانی عمارات این شهر کوشیدند با وجود آن با افزودن عصاره تلاش به چهره شهر دوباره سر برآورد به گونه ای که هم اینک به قطب صنعتی کشور تبدیل گردیده است.

در هنگام حمله اسکندر مقدونی به ایران، این شهر مرکز گابیویی‌ها بوده‌است و از آن تحت عنوان گابای یا تابای نام برده شده‌است. در قرون اولیه اسلامی، منابع اسلامی از دو شهر در مکان فعلی شهر اصفهان نام می‌برند؛ شهری به نام جَی در مکان فعلی محله جِی و دیگری شهری در سه کیلومتری غرب جَی با نام یهودیه که جمعیتی قابل توجه از یهودیان را در خود جای داده بود. بعد از اسلام شهر اصفهان رو به پیشرفت نهاد. در دوره سلجوقی این شهر به عنوان پایتخت سلجوقیان برگزیده شد.

نخستين مراکز مسکوني پيش از دوره ي ساسانيان

طبق اسناد و مدارک موجود، يهوديه، جي، يوان، خوشينان، لنبان و جوزدان از نخستين مراکز مسکوني پيش از دوره ي ساسانيان در منطقه ي اصفهان بوده اند؛ اما دو مرکز اصلي اصفهان، جي و يهوديه بوده اند که جي قسمت شرقي ترين اصفهان، شامل شهرستان امروز تا حدود محلات قديمي خواجو، ترواسکان، پاي قلعه و کران؛ و يهوديه، شامل هاتف امروز تا فلکه ي شکرشکن، دروازه ي طوقچي و جويباره بوده است که قسمت يهودي نشين این شهر را تشکيل مي داده اند. به جز جي، شهرستانه هم مي گفته اند و بارويي با صد برج داشته است. يهوديه از لحاظ وسعت، دو برابر جي بو ده و بد ين جهت يهوديه نام داشت که در زمان بخت النصر (۵۶۲تا۵۰۵ق.م) يهوديان را از بابل کوچ داده و در اين مکان ساکن کردند. يهوديه از نظر وسعت با همدان برابري مي کرده و بلکه بزرگ ترين شهرهاي ايالت جبال بوده است .

عوامل موثر بر رشد و رونق اصفهان

دو عامل مهم که باعث رشد و رونق اصفهان شده است عبارتند از:

۱. رودخانه ي زاينده رود به عنوان پر آب ترين رودخانه ي بخش مرکزي ايران

۲. موقعيت جغرافيايي اين شهر. در واقع، قرار گرفتن اين شهر در ميانه ي راه هاي مراکز بزرگ بازرگاني قديم، يعني دمشق و حلب در مغرب و سمرقند و بخارا در مشرق، همچنين موقعيت مرکزي آن در خاک ايران موجب شده است تا به عنوان پايتخت دو سلسله ي نيرومند سلجوقي و صفوي برگزيده شود. این شهر از همان دوره ها يکي از مراکز عمده ي تجاري محسوب مي شده و از آن جا براي مثال، به فراواني پارچه هاي ابريشمي و نخي صادر مي کرده اند. در نواحي اطراف آن، که وسيع ترين و پر آب ترين مناطق ايالت جبال بوده، زعفران و اقسام ميوه ها به عمل مي آمده است.

نقش اصفهان در دفاع مقدس و بالندگي اقتصاد ايران

اصفهان با اين ميراث كهن، حق بزرگي بر گردن ايران، مقبوليت مذهب تشيع و انقلاب اسلامي دارد. در دوران جنگ تحميلي نقش اصفهان در دفاع از ارزشها و ميراث انقلابي ملت بزرگ ايران غير قابل انكار است. در توصيف این شهر  و منزلت آن، همين قدر بس كه بدانيم اصفهان بیشترین تعداد شهداي جنگ تحميلي را نثار درخت تنومند ايران اسلامي نموده است. در كنار اين همه بايد به نقش اصفهان در بالندگي اقتصاد ايران اشاره نمود.

اصفهان در كنار جاذبه‌هاي مهم گردشگري، كشاورزي، صنعت و تجارت،نبض اقتصاد ملي را در دست دارد. وجود كارخانه‌ها و مجتمع‌هاي بزرگ ذوب آهن، فولاد مباركه، پتروشيمي، پالايشگاه، نيروگاه، راه آهن، شبكه گسترده و دو خطه فيبر نوري، توان تكنولوژيكي، تربيت نيروي انساني، دانشگاههاي اصفهان، صنعتي و علوم پزشكي در كنار معادن غني از جمله طلا در موته در كنار مردمي باهوش و سخت كوش هر چند از اين امر نيز نبايد غافل شد كه اين مزيتها ، آسيبهاي فراواني را نيز بر پيكره فرهنگي، اجتماعي و زيست محيطي نصف جهان وارد كرده است.

گرد آوری و تنظیم: https://rangvarang.com