رنگ وارنگ  در این مطلب می خواهد شما را با مسجد جامع اصفهان بیشتر آشنا کند. یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین ابنیه مذهبی ایران مسجد جمعه اصفهان یا مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد می باشد. این مسجد  در شمار شاهكارهای معماری است و جزو افتخارات این سرزمین محسوب می شود. سبک معماری مسجد شیوه رازی است. مسجد جامع اصفهان که از برجسته ‌ترین آثار معماری ایران و جهان و منعکس کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی است؛ این مسجد در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی اصفهان واقع شده است به بیانی دیگر در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده است.

از آن جایی که بخش ‌های مختلف آن در دوران ‌های مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده‌، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی است و حتی پیش از آن می باشد.  کاوش‌های باستانشناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و به صورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته‌ است. در ادامه مطلب درباره مسجد جامع اصفهان و چگونگی احداث و تکمیل آن بیشتر آشنا می شویم.پس در صورت تمایل با این مطلب از رنگ وارنگ همراه شوید.

درباره مسجد جامع اصفهان

در دوران قبل از اسلام، شهر وسیعی به نام اصفهان در منطقه وجود نداشته است. بنابر شواهد و اسناد تاریخی «سپاهان» مجموعه ای از روستاهای کوچک و بزرگ بوده که به دلیل آب پربرکت زاینده رود و زمینهای حاصلخیز اطراف رودخانه، انگیزۀ ایجاد مراکز اقامتی و زیستگاهی وجود داشته است. فرهنگ اسلامی و تأثیرات سنتهای دیرین الهام بخش معماری ایران گردیده و مردم اصفهان نیز به تأسی از آن، خالق آثار معماری گرانبهایی شده اند. در اواسط قرن دوّم هجری (قرن هشتم میلادی) مسجدی در اصفهان احداث می گردد که مورخین از آن یاد نموده اند. این بنای اوّلیه مسجد کمتر از یک قرن بعد از ساختن آن تخریب شده و در جای آن مسجد دیگری با ابعاد وسیع تر ساخته می شود، ولی آثار مسجد اوّلیه در زیر سطح مسجد فعلی مدفون شده است.

در کاوشهای باستان شناسی که در محل مسجد انجام گرفته قسمتهایی از دیوار قبله و تزیینات گچبری محراب آن به دست آمده است. در نیمه اوّل قرن سوم (قرن نهم میلادی) اتفاق دیگری در شهر اصفهان به وقوع می پیوندد و آن این بوده است که با توسعۀ شهر و ازدیاد جمعیت، مسجد قبلی گنجایش کافی نداشته است و به همین جهت با اهدای کمکهای مالی و جمع آوری اعانات، خانه های اطراف را خریداری نموده و مسجد وسیعتری را به سبک شبستانی احداث می نمایند.

مهم‌ترین طرح‌های توسعه مسجد تاریخی اصفهان در دوران آل بویه و پس از آن در دوران حکومت صفویه بر ایران شکل گرفته است. این مسجد امروز شامل قسمتهای مختلفی  از جمله :صحن چهار ایوانی، شبستان ها، مدرسه مظفری، صفه های کوچک دوره دیلمی، گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، محراب اولجایتو، چهار ایوان معروف صاحب، استاد، شاگرد، درویش و … است که هر یک نمایانگر سیر هنر معماری اسلامی در دوره‌ای خاص هستند.

تاریخچه مسجد جامع اصفهان

درباره تاریخچه مسجد جامع اصفهان، تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است. کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند.در مسجد جامع اصفهان، کتیبه های بسیاری از دوره های مختلف وجود دارد . همچنین در آثار تاریخى موجود در مسجد جمعهٔ اصفهان، غیر از سبک‌هاى مختلف معمارى، ‌ انواع خطوط کوفى، ثلث، بنّایى، نسخ و نستعلیق را به زبان فارسى و عربى، به نثر و به نظم مى‌‌توان مشاهده نمود.

ساختمان حوض وسط مسجد نیز در زمان سلطنت‌ شاه‌محمد خدابندهٔ صفوى، پدر شاه‌عباس اول، به وسیلهٔ شخصى به نام «یوسف آقا» بنا شده است. محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی فقیه شیعه در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفویه که معروفترین اثر او بحارالانوار است در این مسجد دفن شده اند.

با توجه به منابع و مآخذ مختلف اين نکته مشخص می‌شود که مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسيب فراوان ديده و طی این سالها همواره در حال مرمت و بازسازی بوده‌است  که آخرین آنها بازسازی بخش تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق بوده‌است

ویژگیهای مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان از مساجدی است که محراب‌های متعددی دارد. بلندآوازه ترین محراب آن در ضلع شمالی ایوان غربی آن، در شبستانی که به وسیله اولجایتو ساخته شد قرار دارد. این محراب، نمونه نفیسی از تزئین گچبری با گل و بته و شکل‌های هندسی می باشد. هشت محراب دیگر در این مسجد وجود دارند که تدریجا ساخته شده است.مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخش‌هايی از بافت پيرامون آن مربوط می‌کند. گذرها و معابر گرداگرد مسجد بيانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد. چهار ايوان اطراف ميدان، شاخصه شيوه مسجدسازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است.

گنبدخانه در مسجد جامع باشکوه ترین قسمت مسجد است که در تحولات قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) فضاهای شبستانی با ستونهای متعدد آن در مقابل محراب، به فضای یکدست و گشادهای تبدیل گردیده است. البته ساخت گنبد از دوران ماقبل اسلام در ایران تجربه شده بود، ولی فنون به کار رفته در گنبدهای عظیم مسجد جامع اصفهان، دارای مشخصات معماری دورۀ اسلامی ایران است. ایجاد اسکلت باربر در این گنبدها که اصطلاحا آن را گنبدهای ترکینه (چند تَرک) می نامند (Rlbs) از فنونی است که مهندسان و معماران ایرانی اجرای آن را با آجر ابداع نموده و امکان ساختن صدها نوع گنبد را به وجود آورده اند. خلق این نوع سازۀ خاص گنبدی برای نخستین بار در مسجد جامع اصفهان صورت می گیرد.

سایر ویژگیها

تبدیل مقطع چهارگوش و مربع شکل به فرم دایره از طریق مراحل متوالی گوشه سازی یعنی تبدیل چهارضلعی به هشت ضلعی و سپس به شانزده و سی و دو ضلعی و نهایتاً دایره، محلی که استوانۀ گلوی گنبد بر آن قرار می گیرد؛ از ویژگیهای فنی بینظیری است که ایجاد آن به مسجد جامع اصفهان برمی گردد.در مسجد جامع اصفهان لایه ها و سطوح تزیینی همواره از ارکان مهم معماری محسوب می گردد. کشیدن نقاشی از تصاویر افراد یا شخصیتها در مساجد اسلامی از ابتدا مجاز نبوده اما به کارگیری روشهای دیگر مانند نقوش هندسی و یا طبیعت انتزاعی به صورت تزیینی مورد توجه بوده است. در مسجد جامع اصفهان بسیاری از سطوح و فضاهای مسجد با روشهای مختلف تزیینی آراسته شده است که متعلق به ادوار مختلف تاریخی است.

به طور کلی تزیینات اجرا شده در مسجد جامع اصفهان مجموعه ای از هنرهای تزیینی را در طول تاریخ شهر و تحولات معماری مسجد معرفی می نماید. برخی از این تزیینات بعداً در مساجد دیگر اجرا شده است و برخی دیگر مانند کاشیهای الوان دورۀ تیموری به لحاظ طرح منحصر به فرد است، ولی آنچه اهمیت دارد، به کارگیری مجموعه ای از هنرهای تزیینی به ویژه ترکیب آجر و کاشی برای نخستین بار است که وحدت و یکپارچگی جذاب و بینظیری را در طول تاریخ برای مسجد جامع اصفهان به ارمغان آورده است. شگفتی‌ها و زیبایی‌های مسجد جامع اصفهان پای خود را از ایران فرا‌تر گذاشته و توانسته است در بین فهرست میراث جهانی، جایی برای خود باز کند این اثر در اجلاس سی و ششم یونسکو در زمره میراث جهانی ثبت گردید.

نظر پروفسور آرتور اپهام پوپدرباره این بنا

نظر پروفسور آرتور اپهام پوپ (باستان شناس) درباره مسجد جامع اصفهان

«من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فنا ناپذیر و خلاقه ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه خود را به اصفهان و ایران، روز افزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم، بعد از این که دیده بر هم نهادم، جسدم را در این خاک مقدس دفن کنند»

«مسجد جامع اصفهان، با عظمت خاموش، جدی و اسرارآمیزش  یکی از زیباترین آثار معماری جهان است.»

گرد آوری و تنظیم: https://rangvarang.com